ŞEMA TERAPİ
Şema terapi; bilişsel davranışçı terapiler, psikanalitik yönelimli yaklaşımlar, geştalt, psikodrama gibi yaşantısal teknikler ve bağlanma kuramını bütünleştiren bir terapi modelidir. 90’lı yılların başında özellikle tedavisi zor görülen, kronik, yaygın ve şiddetli psikolojik sorunlar yaşayan kişilere yönelik geliştirilen Şema Terapi günümüzde Borderline, Narsisistik kişilik yapılanmaları başta olmak üzere; kronik depresyon ve anksiyete sorunları, yeme bozuklukları, evlilik çatışmaları, doyum veren ilişkiler sürdürmede uzun süreli zorlanmalar, alkol-madde kullanım sorunları gibi yaygın bir kullanım alanına sahiptir.
Bütünleştirici bir terapi yaklaşımı olmakla birlikte şema terapi modeline özgü önemli kavramlar bulunmaktadır:
ŞEMA TERAPİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
ŞEMA NEDİR?
Şema, özellikle erken dönem çocukluk, ergenlik ve kısmen yetişkinlik dönemi boyunca kişinin çevresindeki önemli kişilerle (anne, baba, kardeş, akraba, öğretmen, arkadaş vs..) ilişkileriyle birlikte gelişen, bireyin kendisine ve dünyaya yönelik bakış açısı, kökleşmiş inançlarıdır. Bu tanımlamaya göre şemalar, geçmiş ilişkilerin nasıl olduğuna bağlı olarak olumlu ya da olumsuz, uyumlu ya da uyumsuz olabilirler. Olumlu ve uyumlu şemaların oluşması için bireyin çocukluğundan itibaren çekirdek duygusal ihtiyaçlarının önemli ölçüde karşılanması gerekmektedir. Şema terapiye göre psikolojik açıdan ‘‘sağlıklı birey’’ çekirdek duygusal ihtiyaçlarını uyumlu yollardan giderebilendir.
ÇEKİRDEK DUYGUSAL İYTİYAÇLAR
Kişinin kendisi, insanlar ve dünya hakkındaki görüşleri; çevresindeki önemli figürlerle ilişkisinde duygusal ihtiyaçlarını ne oranda karşıladığıyla yakından ilişkilidir. Şema terapiye göre evrensel olarak kabul edilen ihtiyaçlar şunlardır:
- Başkalarına Güvenli Bağlanma : Erken dönem çocukluk döneminde bakım verenlerle ilişkilerinde çocuğun kendini güvende hissetmesi, istikrarlı ve yeterince iyi bakım alabilmesi…
- Özerk olabilme, Yeterlilik ve Olumlu Kendilik Algısı: Bireyin bağlandığı kişilerden ayrışabilme, hayatın zorlukları ve sorumluluklarla tek başına başa çıkabilme, bağımsız olarak hareket etme, kendi performansını yeterli algılayabilme…
- İhtiyaç ve Duyguları İfade Özgürlüğü: Çocuğun aile ya da yakın çevresinde sevgi, onay ya da bağlantı hissini kaybetme, reddedilme korkuları yaşamadan duygu ve gereksinimlerini söyleyebilmesi, kendini ortaya koyabilmesi.
- Kendiliğinden (Spontane) Olabilme, Oyun Oynayabilme: Mutluluk, kendini ifade, rahatlama, eğlenme, spontane duygu, dürtü ve seçimleri bastırmadan yaşayabilme özgürlüğü..
- Akılcı-Gerçekçi Sınırlar ve Özdenetim: Başka insanların haklarına saygı gösterme, diğerleriyle işbirliği kurabilme, sorumlulukları yerine getirme, uzun vadeli hedefleri sürdürebilme…
ERKEN DÖNEM UYUM BOZUCU ŞEMALAR
Aile ortamı ve önemli diğer figürlerle kurulan ilişkilerde; çekirdek ihtiyaçların karşılanmaması, yıkıcı ebeveyn tutumları, travmatik-örseleyici yaşantılar, mizaç gibi faktörlerin hepsi erken dönem uyum bozucu şemaların ortaya çıkmasında rol oynayabilmektedir. Erken dönem uyum bozucu şemalar; bağlantılı geçmiş anı, biliş, duygu ve bedensel duyumları içeren ve önemli derecede uyum bozucu nitelikte olan kökleşmiş inançlardır. Hangi çekirdek ihtiyaçların karşılanmadığına bağlı olarak farklı uyum bozucu şemalar bulunmaktadır. Bunlar:
- Başkalarına şekilde bağlanamamayla bağlantılı şemalar
- Terk Edilme Şeması
- Güvensizlik/Süistimal Edilme Şeması
- Duygusal Yoksunluk Şeması
- Kusurluluk Şeması
- Sosyal İzolasyon Şeması
- Zedelenmiş Özerklik, Yetersizlik, Olumsuz Kendilik Algısı
- Bağımlılık/Yetersizlik Şeması
- Hastalıklar ve Zorluklar Karşısında Dayanıksızlık Şeması
- İç İçe Geçme-Yapışıklık-Gelişmemiş Benlik Şeması
- Başarısızlık Şeması
- Zedelenmiş Sınırlar
- Hak Görme Büyüklenmecilik Şeması
- Yetersiz Öz Denetim / Öz Disiplin Şeması
- İhtiyaç ve Duyguları İfade Etmekte Güçlük/Diğerleri Yönelimlilik
- Boyun Eğicilik Şeması
- Kendini Feda Şeması
- Onay Arayıcılık Şeması
- Kendiliğinden Olamama/ Aşırı Tetikte Olma, Duyguları Bastırma
- Olumsuzluk/Karamsarlık Şeması
- Duygusal Baskılama Şeması
- Yüksek Standartlar/Aşırı Eleştiricilik Şeması
- Cezalandırıcılık Şeması
Şema Terapide nihai amaç erken dönem uyum bozucu şemaların bireyin yaşamı üzerindeki etkisini belirgin düzeyde azaltmak ve çocukluk ihtiyaçlarını uyumlu yollardan karşılayabileceği uygun başa çıkma tarzları geliştirmesini sağlamaktır.
Şema terapi, bireylerin geçmişteki deneyimlerinin ruhsal sağlıkları üzerindeki etkilerini anlamalarına ve bu etkileri dönüştürmelerine yardımcı olan yenilikçi bir terapi modelidir. 1990’lı yılların başlarında, özellikle tedavisi zor olan kronik psikolojik sorunlar için geliştirilen bu yaklaşım, bilişsel davranışçı terapiler, psikanalitik yönelimli yöntemler, geştalt terapisi ve bağlanma teorisini bir araya getirir. Şema terapi, özellikle Borderline ve Narsisistik kişilik bozuklukları, kronik depresyon ve anksiyete gibi durumlar için etkili sonuçlar sunmaktadır.
Temel Kavramlar
Şema Nedir?
Şema, bireyin kendisi ve dünyası hakkında geliştirdiği kökleşmiş inançlar ve bakış açılarıdır. Bu inançlar, kişinin çocukluk döneminde ailesi ve çevresiyle olan ilişkileriyle şekillenir. Olumlu ve uyumlu şemaların oluşabilmesi için bireyin duygusal ihtiyaçlarının karşılanması esastır. Şema terapiye göre, sağlıklı bir birey, bu temel ihtiyaçları uyumlu bir şekilde giderebilen kişidir.
Çekirdek Duygusal İhtiyaçlar
Şema terapi, bireylerin ruhsal sağlığı üzerinde önemli bir etkiye sahip olan bazı evrensel duygusal ihtiyaçları tanımlar:
- Güvenli Bağlanma: Bireyin erken dönemlerinde bakım verenleriyle kurduğu güvenli ilişkiler.
- Özerklik ve Yeterlilik: Bireyin bağımsızlık kazanması ve kendi sorunlarıyla başa çıkabilme yetisi.
- Duyguları İfade Özgürlüğü: Kişinin duygularını rahatlıkla ifade edebilmesi.
- Kendiliğinden Olabilme: Bireyin kendi hislerini ve isteklerini baskı altına almadan yaşayabilmesi.
- Akılcı Sınırlar ve Özdenetim: Bireyin hem kendisi hem de diğerleri için sağlıklı sınırlar oluşturabilmesi.
Erken Dönem Uyum Bozucu Şemalar
Şema terapi, erken dönemlerde oluşan uyum bozucu şemaların ruhsal sağlık üzerindeki etkilerine odaklanır. Bu şemalar, bireyin çevresindeki önemli figürlerle kurduğu ilişkilerdeki olumsuz deneyimlerin bir sonucudur. Örneğin, terk edilme, güvensizlik, duygusal yoksunluk gibi şemalar, bireyin yaşamında sürekli olarak tekrar eden olumsuz duygulara yol açabilir.
Şema Terapinin Amaçları
Şema terapinin temel amacı, bireylerin yaşam kalitelerini artırmak için bu uyum bozucu şemaların etkilerini azaltmaktır. Terapistler, bireylerin çocukluk dönemindeki ihtiyaçlarını sağlıklı yollarla karşılayabilmeleri için uygun başa çıkma stratejileri geliştirmelerine yardımcı olurlar. Bu süreçte, bireyler geçmişlerini anlamakla kalmaz; aynı zamanda mevcut sorunlarıyla başa çıkmak için yeni ve sağlıklı yollar keşfederler.
Şema Terapinin Uygulama Süreci
Şema terapi süreci genellikle aşağıdaki adımları içerir:
- İlk Görüşme: Terapist, bireyin geçmiş deneyimlerini ve mevcut sorunlarını anlamak için detaylı bir görüşme yapar.
- Bireysel Terapi Planı: Elde edilen bilgiler doğrultusunda, bireye özel bir terapi planı oluşturulur.
- Uygulama: Terapist, çeşitli tekniklerle bireyin şemalarını hedef alarak çalışır. Bu süreçte bilişsel yeniden yapılandırma, duygu yönetimi ve davranışsal değişiklikler üzerinde durulur.
- Değerlendirme: Terapinin ilerlemesi düzenli olarak değerlendirilir ve gerekirse plan güncellenir.
Sonuç
Şema terapi, bireylerin geçmiş deneyimlerinin ruhsal sağlıkları üzerindeki etkilerini anlamalarına ve bu etkileri dönüştürmelerine yardımcı olan kapsamlı bir terapi modelidir. Erken dönem uyum bozucu şemaları hedef alarak, bireylerin ruhsal iyilik hallerini güçlendirme ve yaşam kalitelerini artırma amacı taşır. Bu yaklaşım, yalnızca bireylerin kendilerini daha iyi anlamalarına değil, aynı zamanda sağlıklı ilişkiler kurmalarına da katkıda bulunur.
