Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

DEHB’ nin tanımı:

Kişinin bulunduğu gelişim dönemine uymayan, kalıcı ve sürekli olarak

• Dikkati yoğunlaştırma ve sürdürmede güçlük
• Dürtüsellik
• Aşırı hareketlilik belirtilerinin görüldüğü bir sendromdur.

Kişinin gelişimini sosyal, duygusal ve bilişsel alanlarda etkileyebilen, ergenlik ve erişkinlik dönemlerinde başka psikiyatrik sorunların eklenmesine zemin hazırlayabilen bir bozukluktur.

Önde gelen çocukluk çağı psikiyatrik hastalıklarından birisi olan bu bozukluğun erişkin psikiyatrisindeki önemi de giderek artmaktadır.

. Amerikan Psikiyatri Birliği’nin tanı kriterlerine (DSM V) göre DEHB belirtileri:

Dikkatsizlik:

• Ayrıntılara özen gösterememe ya da okul çalışmaları/derslerde, işte ya da etkinlik sırasında dikkatsizce yanlışlar yapmak (ayrıntıları gözden kaçırma ya da atlama, yaptığı işte yanlışlar..)
• İş yaparken ya da oyun oynarken dikkatini sürdürmekte güçlük çekmek (örn. Ders dinlerken, başkası konuşuyorken ya da uzun bir okuma sırasında odaklanmakta güçlük yaşamak)
• Doğrudan kendisine doğru konuşulurken, dinlemiyor gibi görünme (örn. Dikkatini dağıtacak açık bir dış uyaran olmasa bile, aklı başka yerde gibi görünür).
• Verilen yönergeleri izlemekte ve okulda verilen görevleri, sıradan günlük işleri ya da işyerindeki sorumlulukları tamamlamada güçlükler (örn. İşe başlar ancak hızlı bir biçimde odağını yitirir ve dikkati dağılır)
• İşleri ve etkinlikleri düzene koymakta güçlük çekmek (örn. Ardışık işleri yönetmekte zorlanma; kullandığı gereçleri ve kişisel eşyalarını düzenli tutmakta güçlük çekmek; dağınık ve düzensiz çalışmak; zamanı etkili bir şekilde yönetememek; zaman sınırlamalarına uyamamak)
• Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınma, bu tür işleri sevmeme ya da bu tür işlere girmek istememe (örn. Okulda verilen görevler ya da ödevler; yaşı ileri gençlerde ve erişkinlerde, rapor hazırlamak, form doldurmak, uzun yazıları gözden geçirmek gibi)
• Çoğu kez, işi ya da etkinlikleri için gerekli nesneleri kaybetmek (örn. Okul gereçleri, kalemler, kitaplar, gündelik araçlar, cüzdanlar, anahtarlar, yazılar, gözlükler, cep telefonları vs..)
• Dış uyaranlarla dikkatin kolayca dağılması, yaşı ileri genç ve erişkinlerde konuyla ilgisiz düşünceleri kapsayabilir)
• Günlük etkinliklerde unutkanlık (örn. Sıradan günlük işleri yaparken, getir götür işlerini yaparken; yaşı ileri genç ve yetişkinlerde, telefonla aramalara geri dönmede, faturaları ödemede, randevularına uymakta vs..)

Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik:

• Gelişimsel düzeye göre açıklanamayan düzeyde çoğu zaman kıpırdanma ya da el ve ayaklarını vurma, oturduğu yerde duramama.
• Çoğu kez oturmasının beklendiği durumlarda oturduğu yerden kalkma (örn sınıfta, ofiste ya da iş yerinde ya da yerinde durması gereken diğer durumlarda yerinden kalkmak).
• Sıklıkla, uygunsuz ortamlarda ortalıkta koşturma ya da bir yerlere tırmanmak (yaşı ileri genç ve yetişkinlerde kendini huzursuz hissetmekle sınırlı olabilir)
• Boş zaman etkinlikleri ya da oyun oynarken sessiz bir şekilde kalabilmekte zorlanma.
• Sıklıkla, ‘’her an hareket halinde olma’’, ‘‘kıçına motor takılmış’’ gibi davranmak (örn restoranlar, toplantılar gibi yerlerde uzun bir süre sessiz-sakin duramaz ya da böyle durmaktan rahatsız olur; başkalarınca, yerinde duramayan ya da izlemekte güçlük çekilen kişiler olarak görülme…)
• Çoğu kez aşırı konuşma.
• Sıklıkla, sorulan soru tamamlanmadan yanıtını yapıştırma (örn insanların cümlelerini tamamlama; konuşma sırasında sırasını bekleyememek).
• Çoğu kez sırasını beklemekte güçlük yaşamak (örn kuyrukta beklerken).
• Sıklıkla, başkalarının sözünü kesmek ve konuşmanın arasına girmek (örn konuşmaların, oyunların ya da etkinliklerin arasına girer; sormadan ya da izin almadan başka insanların eşyalarını kullanmaya başlayabilir; yaşı ileri gençler ve erişkinlerde, başkalarının yaptığının arasına girer ya da başkalarının yaptığını birden kendi yapmaya başlar).

Çocukluk çağında DEHB tanısı almış bireylerin %30-50’inde erişkin döneminde de belirtiler devam eder yani erişkinlik döneminde de kişinin iş ve ilişkiler gibi birçok alanda sorun yaşamasına neden olabileceği için erişkinlik dönemi tedavisi de önemlidir.

DEHB nadir görülen bir rahatsızlık değildir görülme sıklığı %8 ile %12 arasında değişmektedir.

Genetik geçişi yüksek bir rahatsızlıktır.

• Kardeşlerden biri DEHB tanısı aldıysa diğerinde görülme olasılığı %25-35 dir.
• Tek yumurta ikizlerinde bu oran %50 lerde
• Anne ya da baba DEHB ise çocuklarda olma olasılığı %20-54 arasındadır

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu nedenleri

Nedenler arasında gösterilen çevresel ve psikolojik etkenlerin DEHB’nin oluşumunda emel neden olmadığı, ortaya çıkışı hızlandırdığı görüşü günümüzde hakim olan görüştür. Anne-babanın rolü ve aile ilişkileri ana etken olmasa da DEHB’de önemli bir etkendir. Özellikle DEHB’in şiddeti, eştanıların tabloya eklenmesi, tedaviye uyum ve hastalığın seyri açısından anne-babanın rolü ve tutumları çok önemlidir.

Dikkat eksikliğinin kişinin günlük yaşamını nasıl etkilediğini daha iyi anlayabilmek için “DİKKAT” nedir, ilişkili beyin bölümleri nerelerdir ve bu ilişkili beyin bölümlerinin işlevleri nelerdir bir göz atalım.

Dikkat işlevleri şöyle sınıflandırılmaktadır;

• Dikkat için temel uyarılma düzeyi,
• Uyaranlara bir kez odaklanıldığında belli özelliklerine dikkat etme,
• Dikkat dağıtıcıları ketleme ve bu dikkati sürdürme.

Sıralanan her bir dikkat işlevi farklı beyin bölgelerinin aralarında karşılıklı yoğun bağlantılar oluşturduğu sinir ağları sistemi tarafından yürütülmektedir.

Yapılan çalışmalarda dikkatle ilişkili beyin bölgeleri

• Hipotalamik bölgeler
• Beyin sapı
• Retiküler formasyon,
• Frontal korteks ile
• Amigdala
• Bazal gangliyonlar,
• Pariatel korteks ve
• Serebellum olarak saptanmıştır

aşağıdaki şekilde bu yapılar gösterilmektedir.

Görüldüğü üzere beynin bir çok bölgesi dikkat süreçlerinde rol almaktadır beyin gibi kompleks bir yapıda bu bölgelerin tek görevi dikkat ile ilgili süreçler değildir. Beynin bu bölümleri “yürütücü işlevler” dediğimiz günlük yaşam için önemli görevler üstlenmektedir.

Nedir bu işlevler

• Amaca yönelik davranışın gerçekleştirilmesi
• Dikkatin odaklanması
• Planlama
• Strateji kurma
• Çalışma belleğinde ilgili bilginin kodlanması
• Ardışık görevlerde bir sonraki basamağın belirlenmesi
• Karar verme, öncelik belirleme
• Zamanı kullanma
• Esnek olabilme (farklı alternatifleri görebilme)
• Harekete geçmeden davranışların sonucunu düşünebilme
• Davranışları kontrol edebilme
• Geçmiş hatalardan ders almak
• Haz alınan durumları erteleyebilmek gibi

Önemli işlevleri vardır ve DEHB olan bireyler bu alanlarda da sorun yaşarlar. Bu alanlardaki bozulmalar karşısında klinik belirtileri şu şekildedir:

Çocuklarda:

• Sakin ve sessizce sırada oturamama
• Dersi dikkatle dinleyememe, etrafı ile daha çok ilgilenme
• Sorulan sorulara sonunu beklemeden, söz istemeden yanıt verme
• Verilen görevleri tam olarak yerine getirememe, başlayıp yarım bırakma
• Sınıf içinde dikkati dağıtacak şeyler yapma
• Okul başarısında dengesizlik
• Diğer çocuklarla ilişki sorunları (kavga itip kakma)
• Kendisine benzer çocuklarla arkadaşlık kurma
• Eşyalarını tam olarak getirmeme, kaybetme
• Dağınıklık, defter düzeninin bozuk olması
• Ev ödevlerini almama, eksik alma, tamamlamakta zorlanma
• Akademik başarısının kapasitesiyle orantılı olmaması
• Dinlemiyormuş gibi görünme
• Çok konuşma, çok soru sorma yanıtı dinlememe
• İsteklerini erteleyememe, tutturmalar
• Sakarlık sık yaralanma
• Az uyuma

Ergenlik:

• Aşırı hareketlilikte kısmen azalma ama kıpır kıpırlığın devam etmesi
• Akademik başarının daha ciddi düzeyde sorun olmaya başlaması
• Ders dinleyememe, derste uykulu bir halde olma ya da kalem çevirme, resim yapma
• Uzun süreli dikkat gerektiren işlerden kaçınma
• Ders çalışmama, ödev yapmama
• Öğretmenlerle ilişkilerde sorunlar, karşılık verme, patavatsızca, ilgisiz bir öğrenci olarak nitelendirilme
• Aile ve arkadaş ilişkilerinde sorular
• Benlik saygısında azalma, depresyon
• Duygu- durumda değişkenlik, aniden öfkelenme yada neşelenme
• Yasal sorunlara neden olabilecek riskli tehlikeli davranışlar
• Bağımlılık

Erişkinlik:

• Yerinde duramama, bacak sallama, parmakla tempo tutma
• Uzun süre gazete, kitap okuyamama, televizyon izleyememe yada bunları yaparken hareket hinde olma
• Dikkat dağınıklığı, belirli bir işe uzun süre  konsantre olamama
• Unutkanlık, söylenenleri, günlük işleri akılda tutamama, eşyaları kaybetme
• İşleri düzenlemekte ve bitirmede yetersizlik, bir işi bitirmeden diğerine başlama
• Sorun çözme ve zamanını kullanmada güçlük
• Yeterli düzeyde başarılı olamadığını, hedeflerine ulaşamadığını düşünme
• Sık sık iş değiştirme
• Duygulanımda değişkenlik, aniden öfkelenme
• Düşünmeden kolay, hızlı karar verme
• Sosyal ilişkilerde sorunlar
• İlişkileri ani olarak başlatma ve bitirme
• Sık iş ya da sevgili değiştirme
• Alkol , madde bağımlılığı

Tedavi edilmediği taktirde bir çok sorunu beraberinde getirmekle beraber kişinin yaş dönemine ve güncel şartlarına uygun ilaç tedavileri ve destekleyici psikoterapilerle beraber kontrol alltına alınabilen ve kişinin hedeflediği başarıya ulaşabilmesine engel teşkil etmeyen bir rahatsızlıktır. Her psikiyatrik durumda olduğu gibi uygun tedavi ve hastalığı tanımakla birçok sorunun üstesinden gelinebilir.